LONDEN - Het is 3 september 1940. Koningin Wilhelmina beëdigt het nieuwe kabinet. Pieter Sjoerds Gerbrandy is de nieuwe premier, hij volgt de door Wilhelmina ontslagen premier De Geer op.

De nieuwe premier gaat voortvarend van start. Hij staat op goede voet met de koningin en de Britse premier Winston Churchill. Dat vergemakkelijkt het contact met de Engelse regering. Hij speelt ook een belangrijke rol in het opzetten van Radio Oranje en zal het Nederlandse volk geregeld toespreken. Deze toespraken worden door het verzet als zeer inspirerend ervaren. Gerbrandy strijdt onvoorwaardelijk voor herwinning van de vrijheid. Hij kan zich simpelweg ook geen scenario voorstellen waarin Duitsland de oorlog wint.

Luister hier naar een toespraak van premier Gerbrandy voor Radio Oranje, 17 juli 1944 [SoundCloud:]

Wat doet het kabinet tijdens de oorlog eigenlijk?

Normaal gesproken houdt de regering zich bezig met het besturen van het land. Dat is tijdens de oorlogsjaren natuurlijk wat lastig. Maar niet het hele Koninkrijk der Nederlanden is bezet: Nederlands-Indië, Suriname en de Antillen zijn vrij. Ook na de Japanse verovering van Indië blijft Nederland met 'de West' vrij grondgebied houden waar de regering zich mee bezig moet houden.

Verder zijn ze druk doende de naoorlogse toestand in Nederland voor te bereiden. De regering in ballingschap neemt besluiten over hoe om te gaan met foute Nederlanders en hoe ze bestraft moeten worden. Zo voeren ze de doodstraf, die in 1870 is afgeschaft, opnieuw in, omdat men vreest dat het Nederlandse volk anders het recht in eigen hand neemt. Ook over de verhouding met de koloniën in de naoorlogse wereld wordt nagedacht.

Afbeelding

Premier Gerbrandy (links met snor) met ministers uit zijn eerste kabinet in Londen, Publiek Domein 

De contacten met de geallieerde mogendheden vormen een andere belangrijke taak van de regering in Londen. Ook het verzet in Nederland moet worden aangestuurd.

Het ontslag van De Geer of hoe Wilhelmina haar zin krijgt

Lang is gedacht dat koningin Wilhelmina minister-president De Geer heeft ontslagen omdat hij vrede zou willen sluiten met de Duitsers. Recent onderzoek heeft echter aan het licht gebracht dat niet De Geer maar een andere minister uit het kabinet dat wilde. De concrete aanleiding voor het ontslag is een andere. De Geer wilde op vakantie naar Zwitserland en heeft daarvoor toestemming gevraagd en gekregen van het kabinet. Wilhelmina vindt het bespottelijk dat iemand, terwijl ons land bezet was, op vakantie wilde en ziet de mogelijkheid om hem te kunnen ontslaan op een presenteerblaadje aangeboden. Zijn ministers reageren verontwaardigd op het gedwongen ontslag van De Geer. Het leidt zelfs bijna tot een constitutionele crisis, omdat Wilhelmina dreigt op stappen als De Geer geen ontslag neemt. Dat wil De Geer niet op zijn geweten hebben, daarom legt hij zijn functie neer. Ook de andere ministers dienen hun ontslag in.

De drie kabinetten van Gerbrandy 

In totaal zal Gerbrandy drie Londense kabinetten leiden. Vanwege het ontbreken van een parlement heeft de koningin veel meer invloed op de regering dan normaal. Met als gevolg dat er flink wat ministerwisselingen zijn. Als er een conflict ontstaat tussen Wilhelmina en een minister heeft dat geregeld het ontslag van de minister tot gevolg. In het kabinet Gerbrandy I zitten ministers van vijf verschillende politieke partijen: de katholieke RKSP, de protestante ARP en CHU, de socialistische SDAP en de liberale VDB. Ook enkele partijloze ministers nemen zitting in de regering. 

Afbeelding
Gerbrandy met een portret van Churchill - Publiek Domein

Dit kabinet is geen lang leven beschoren, al in juli 1941 ontstaat er een crisis als alle ministers hun portefeuilles ter beschikking stellen. Dat doen zij omdat een conflict tussen Wilhelmina en minister van defensie Dijxhoorn tot zijn ontslag leidt. Na zijn aftreden worden de ministerposten herverdeeld en kabinet Gerbrandy II is geboren. Later dat jaar stappen de katholieke ministers uit de regering. Zij verwijten Gerbrandy eigenhandig optreden zonder ruggespraak met het kabinet. Als in februari 1945 ook de socialisten opstappen betekent dat het einde van Gerbrandy II. De ministersploeg wordt aangevuld met mannen uit het bevrijde zuiden van Nederland. Gebrandy III blijft zitten tot heel Nederland bevrijd is, op 12 mei 1945 treedt het af.

Verder lezen: Wilt u meer weten over het ontslag van minister-president Dirk Jan de Geer, lees dan dit artikel van Meindert van der Kaaij, die in 2012 gepromoveerd is op een biografie over De Geer.